Türkiye’deki yabancılar (4) İstanbul’un gettolaşmış Suriyeli mahalleleri: Türk nüfus bu bölgeleri terk etti

“Türkiye’deki yabancılar” dosyamıza devam ediyoruz. İlk üç bölümde, ‘Suriyeliler kim, neden buradalar ve ne zaman gidecekler?’, ‘Türkiye’de yaşayan ve seks işçiliği yapan Suriyeli Kadınlar’ ve Ankara’nın gettolaşmış Suriyeli mahallesi: “Küçük Halep” konularını işlemiştik.

Bu bölümde ise Suriyelilerin yoğunlukta yaşadığı İstanbul’un Fatih ilçesindeki Suriyeli gettolarını inceleyeceğiz. Türkiye Ekonomi Politikaları Araştırma Vakfı’nın (TEPAV) “İstanbul’da Suriyeliler ve Savaş Sonrası Suriye Gettoları” başlıklı raporu ve Göç İdaresi Başkanlığı’nın verilerine dayanarak hazırladığımız bu haberde, uluslararası göçmenler ve özellikle de mülteciler için büyük önem taşıyan İstanbul’un mevcut durumunu anlatmaya çalışacağız.

Türkiye’de ikamet izni bulunan yabancıların yüzde 48’i İstanbul’da ikamet ediyor. “Türkiye’de Bulunan Yabancılara Yönelik İstatiksel Araştırma” raporuna göre Türkiye’de ikamet izni bulunan yabancı sayısı 713 bin 675 olurken, en çok yabancının 345 bin 532 kişiyle İstanbul’da yaşıyor. Yalnız bu oranın “minimum” olduğu unutulmamalı, çünkü pek çok mültecinin başka illerde kayıt olmasına rağmen İstanbul’da yaşadığı da bir gerçek olarak önümüzde duruyor. İçişleri Bakanlığı Göç İdaresi Genel Müdürlüğü’ne göre Türkiye’de yaşayan 3,6 milyonu aşkın Suriyeli mültecinin en az 557 bin 569’u (toplam Suriye nüfusunun yüzde 15’i) İstanbul’da yaşıyor.

SURİYELİ MÜLTECİLERİN DAĞILIMI OLDUKÇA BELİRGİN BİÇİMDE AVRUPA YAKASINDA YOĞUNLAŞMIŞ

İstanbul’un 39 ilçesinin tamamında geçici koruma altındaki Suriyeli mülteciler, farklı yoğunluk ve sayılarda yaşamakta. İstanbul İl Göç İdaresi, Sultanbeyli Mülteciler Derneği ve Marmara Belediyeler Birliği tarafından İstanbul’da yaşayan Suriyelilere yönelik yapılan tüm çalışmalar ve Heinrich Böll Stiftung Derneği Türkiye Temsilciliği adına TEPAV tarafından yürütülen “İstanbul’da Suriyeliler ve Savaş Sonrası Suriye Gettoları” Projesi kapsamında yapılan resmi görüşmelerden alınan veriler, Suriyelilerin İstanbul’un tüm ilçelerinde yaşadıklarını gösteriyor. Bu çalışmalara göre Suriyeli mültecilerin dağılımı oldukça belirgin biçimde Avrupa yakasında yoğunlaşmış.

En son 2016 yılında İstanbul İl Göç İdaresi tarafından paylaşılan veriler kapsamında, İstanbul’da yaşayan Geçici Koruma kapsamındaki Suriyelinin yüzde 86’sı Avrupa yakasında, yüzde 14’ünün ise Anadolu yakasında yaşadığı belirtmiş. TEPAV’ın verilerine bakıldığında da Geçici Koruma (GK) kapsamındaki Suriyelilerin, İstanbul’un Anadolu ve Avrupa yakasında dağılımlarının bu verilerle benzer olduğu görülüyor.

2019 verilerine göre Geçici Koruma kapsamındaki Suriyelilerin 479.509’u (yüzde 86’sı) Avrupa yakasında, geri kalan 78.060’ının (yüzde 14’ü) Anadolu yakasında ikamet ediyor.

Resmi açıklamalardan farklı olarak daha mikro ölçeklerde analizlere izin veren bir yöntem olarak İstanbul ili ve Fatih ilçesinin gece ışıkları karşılaştırılmış. Yapılan analize göre, İstanbul’un genelindeki ışıkların ortalama yoğunluğu 13,4 birim olarak ölçülürken bu sayı Fatih ilçesinde 95,1 birime eşdeğer olduğu saptanmış.

Bu durum, Fatih ilçesinin İstanbul’un ekonomik merkezlerinden biri olduğunu göstermekte. Bu ekonomik faaliyetin birincil nedeni bölgenin İstanbul’un turistik güzergâhlarından biri olması olabilir.

TÜRK NÜFUSU, İLÇEDE YAŞANAN YOĞUN SURİYELİ GÖÇÜ NEDENİYLE, BEYLİKDÜZÜ, BAŞAKŞEHİR VE ESENYURT İLÇELERİNE TAŞINDI

Fatih ilçe sınırlarında yaşayan Suriye nüfusu, ilçe nüfusunun yüzde 7,04’üne karşılık geliyor. İlçe belediyesi ve İlçe Emniyet Müdürlüğü, 25 bin kişiye yakın kayıt altına alınmayan Suriyeli nüfusun da ilçe sınırlarında ikamet ettiğini belirtmiş. Kayıtlı-kayıtsız toplam 55 bin Suriyelinin Fatih ilçe sınırlarında yaşıyor.

Türk nüfusu 2011-2016 yılları arasında ilçede yaşanan yoğun Suriyeli göçü nedeniyle, Beylikdüzü, Başakşehir ve Esenyurt ilçelerine taşındı ve yerleşti.

Fatih ilçe sınırlarında yaşayan Suriyeli nüfus, Akşemsettin, Aksaray, Ali Kuşçu ve Molla Gürani mahallelerinde kümeleniyor. Fatih İlçe Belediyesi Kültür ve Sosyal İlişkiler Müdürlüğü’nden alınan bilgiye göre Fatih İlçe Belediye sınırlarında Geçici Koruma kapsamında kayıtlı 30 bin 747 Suriyeli nüfusun yüzde 90’ı (27 bin 672 kişi), Fatih İlçe Belediyesi’ne bağlı Akşemsettin, Aksaray, Ali Kuşçu ve Molla Gürani mahallelerinin ilgili cadde ve semtlerinde yoğunlaşmakta.

Belediye yetkililerinin vermiş oldukları bilgiye göre bu mahallelerde 2013 yılı ile birlikte Türk nüfusunda yoğun Suriye göçü nedeniyle düşüş oldu, 2016 ve 2017 yıllarında nüfusta yeniden bir canlandı.

AKŞEMSETTİN MAHALLESİ YA DA SURİYE CADDESİ

Fatih ilçesinde özellikle Akşemsettin Mahallesi’nde yaşayan Suriyeli nüfus, yerleşik Türk nüfusuna yakın bir oranda. Fatih İlçe Belediyesi ve İstanbul Emniyet Genel Müdürlüğü’nün de merkez binalarının yer aldığı Akşemsettin Mahallesi, yoğun bir Suriyeli nüfusuna ev sahipliği yapıyor.

Belediye bünyesinde Fatih ilçesinde yaşayan Suriyelilere yönelik güncel bir veri kayıt sistemi bulunmamasına rağmen, ilçe belediyesi tarafından yapılan araştırmalar ve gözlemler mahalle genelinde yaşayan Suriyeli nüfusun, yaklaşık olarak 15 bin civarında olduğunu gösteriyor. Bu sayıya, kayıt altına alınmayan Suriyeli nüfus dâhil edilmedi. Yetkililere göre kayıt dışı nüfus ile birlikte 20 bin civarında Suriyeli mültecinin Akşemsettin Mahallesi’nde ikamet ettiği tahmin ediliyor. Bu bağlamda Akşemsettin Mahallesi’nde yaşayan Suriyeli nüfusun, Fatih İlçe Belediyesi sınırlarında yaşayan kayıtlı ve kayıtsız toplam Suriyeli nüfusunun yaklaşık olarak üçte birine denk geldiği görülüyor.

CADDE ÜZERİNDE YER ALAN 70 KÜÇÜK İŞLETMENİN 65’İ SURİYELİLER TARAFINDAN İŞLETİLİYOR

Akşemsettin Mahallesi’nde yer alan Akşemsettin Caddesi, “Suriye Caddesi” olarak da adlandırılmış. Akşemsettin Caddesi, merkezi önemi olan ve yoğun kullanıcı sirkülasyonuna sahip bir cadde… İlçe Belediyesi’nden alınan bilgiye ve sahada yapılan gözlemlere dayanarak Akşemsettin Caddesi, yüzde 90 oranında Suriyeli esnafın çalıştığı ve yaşadığı bir bölge. Cadde üzerinde yer alan 70 küçük işletmenin 65’i Suriyeliler tarafından işletiliyor. Daha çok gıda sektörünün ağırlıkta bulunduğu cadde üzerinde Suriyeliler tarafından işletilen 40 adet restoran, 10 market, 5 emlakçı, 2 kuyumcu, 3 berber, 2 kafe ve 3 fırın var. Cadde içerisinde faaliyet gösteren 30 Suriyeli esnaf ile yapılan derinlemesine mülakatlarda esnafların tamamı mahalle sınırları içerisinde yaşadığını söylüyor. Cadde üzerinde faaliyet gösteren Suriyeli işletmeler, Türkçe ve Arapça tabelaları birlikte kullanıyor.

Fatih İlçe Belediyesi tarafından 2018 tarihinde çıkarılan bir yönetmelik kapsamında ilçe sınırlarında faaliyet gösteren Suriyeli işletmelerin, belli oranlarda Arapça ve Türkçe tabela kullanma zorunluluğu getirilmişti. Akşemsettin Caddesi üzerindeki Suriyeli işletmelerin çıkarılan yönetmelik kapsamında Arapça ve Türkçe tabela kuralına uymadıkları, Arapça ve Türkçe yazıları, benzer oranlarda kullandıkları görülüyor.

ALİ KUŞCU MAHALLESİ

Ali Kuşçu Mahallesi Suriye nüfusunun yoğunlukta olduğu diğer bir mahalle. Mahalle sınırları içerisinde yer alan ‘Malta Çarşısı’, ‘Suriye Çarşısı’ adını almış. Alınan bilgiye ve saha gözlemlerine göre Fatih Camii'nin batı tarafının hemen bitişiğinde yer alan Tarihi Malta Çarşısı, 2013 yılından itibaren Suriyeli esnafların yoğunlukta olduğu bir çarşıya dönüşmüş. Bu nedenle son dönemlerde çarşı, ‘Suriye Çarşısı’ olarak da biliniyor.

ÇARŞI ÜZERİNDE TÜRK VATANDAŞLARI TARAFINDAN İŞLETİLEN 5 ADET İŞLETME BULUNUYOR

İlçe Belediyesi’nden alınan bilgi ve sahada yapılan gözlemlere dayanarak çarşıda faaliyet gösteren 30 işyerinin 25’i (yüzde 94’ü) Suriyeliler tarafından işletilmekte. Çarşı üzerinde Türk vatandaşları tarafından işletilen 5 adet işletme var. Baharatçı, dondurmacı, restoran, kuyumcu, fırıncı gibi Suriyeli işletmecilerin yoğunlukta olduğu çarşıda, (Türk işletmeler hariç) tüm işletmelerin tabelaları Arapça. Bu bölgede de Fatih İlçe Belediyesi’nin tabelalara yönelik almış olduğu kararın uygulanmadığı dikkat çekiyor. Çarşı içerisinde faaliyet gösteren Suriyeli esnaflar ile yapılan derinlemesine mülakatlara göre esnafların yüzde 95’i Ali Kuşçu Mahalle sınırlarında ikamet etmekte.

Görüşme gerçekleştirilen esnafların ve İlçe Belediyesi yetkililerinin vermiş oldukları bilgiye göre çarşının ziyaretçi profilinin yüzde 80’nini Suriyeliler oluşuyor. Çarşıda kalan 5 Türk esnaf ile yapılan görüşmelere göre Türk esnafların tamamı, müşterilerin çoğunun Suriyeli olması gerekçesiyle yanlarında Arapça bilen Suriyeli çırak çalıştırdıklarını söylüyor.

MOLLA GÜRANİ MAHALLESİ, FINDIKZADE VE MİLLET CADDESİ

Fındıkzade ve Millet Caddesi de Suriyeli esnafın yoğun olarak çalıştığı diğer bölgelerden. Yusufpaşa Caddesi kapsamında elde edilen benzer bulgular, Molla Gürani Mahallesi’nde yer alan Fındıkzade Sokağı ve Millet Caddesi için de geçerli. Molla Gürani Mahalle Muhtarı’nın vermiş olduğu bilgiye göre özellikle Millet Caddesi, yüzde 70 oranında Suriyeli esnafın çalıştığı bir cadde.

Caddede Suriyeliler tarafından işletilen işletmelerin çoğunda Türkçe ve Arapça tabelaların birlikte kullanıldığı gözlemlenmiş. Mahalle muhtarından alınan bilgiye göre cadde üzerinde çalışan Suriyeli esnafların da büyük bir bölümü, kiraların daha uygun olması nedeniyle Esenyurt, Beylikdüzü ve Küçükçekmece ilçelerinde ikamet etmekte.

FATİH İLÇESİNDE SURİYELİ GETTO BÖLGELERİNE GENEL BİR BAKIŞ

Fatih ilçesinde yaşayan Suriyelilerde hanehalkı başına ortalama 5 çocuk düşüyor. İlçe Belediyesi’nden alınan bilgiye göre Suriyeli bir ailenin evinde akrabaları ile birlikte ortalama 10 kişi yaşıyor. Ancak Türk Vatandaşları ile yapılan görüşmeler kapsamında, Suriyelilerin kiraladığı ya da satın aldıkları dairelerde 15-20 kişinin bir arada yaşadıkları da belirtilmiş.

Emlak ofisi ile yapılan görüşmeler, Türk Vatandaşlarının bu görüşlerini kanıtlar nitelikte. Emlak ofisi yetkilileri, Suriyeliler tarafından kiralanan dairelerde 15-20 kişinin bir arada yaşadığı ve sonrasında evlerin oturulmaz duruma geldiğini belirtmişler.

SURİYELİLERİN NEREDEYSE TAMAMI TÜRKÇEYİ ANLIYOR ANCAK ARAPÇA KONUŞMAYI TERCİH EDİYOR

Fatih ilçesinde görüşme gerçekleştirilen Suriyelilerin yüzde 60’ı Fatih ilçe sınırlarında, özellikle Akşemsettin ve Ali Kuşçu mahallerinde yaşadıklarını ve bu mahallelerde işletmeci olarak çalıştıklarını belirtmiş.

Saha ziyaretleri kapsamında görüşme gerçekleştirilen Suriyeli kadınların yüzde 90’ı günlük yaşamlarında çalışmadıklarını, ev ve çocuk bakımı işlerini üstlendiklerini belirtmiş. Suriyelilerin neredeyse tamamının Türkçeyi anladığı ancak Arapça konuşmayı tercih ettikleri de dikkat çeken ayrıntılar arasında.

Fatih ilçesinin muhafazakâr yapısı, eş-dost-akraba çevrelerinin tavsiyesi ve Suriye’ye benzemesi, Suriyelilerin ilçeyi tercih etmedeki en önemli nedenleri arasında.

Fatih ilçesindeki Suriyeliler 2012-2013 yılları aralığında İstanbul’a geldiklerini belirtmiş. Görüşme gerçekleştirilen 30 Suriyeli, Gaziantep ve Kilis illerinden Türkiye’ye giriş yaptıklarını, bu illerde kısa bir süre yaşadıktan sonra Fatih ilçesine geldiklerini ifade etmiş. Görüşülenlere Fatih ilçesini tercih etme nedenleri sorulduğunda, neredeyse tamamının, eş-dost-akraba çevrelerinin tavsiyeleri, ilçenin muhafazakâr yapısı ve ilçenin Suriye’ye benzemesi nedeniyle Fatih ilçesinde; İstanbul’un eğitim ve iş olanaklarının geniş olması nedeniyle de İstanbul’da yaşamayı tercih ettiklerini anlatmış.

Görüşme gerçekleştirilen Suriyelilere, geri dönmeyi düşünüp düşünmedikleri sorulduğunda %90’ı geri dönmek istemediklerini belirtmiş. Bunun nedeni olarak da Türkiye’de yaşamaktan mutlu ve huzurlu olduklarını, ülkelerindeki karışıklığın sona ereceğine yönelik umutlarının olmadıklarını vurgulamışlar.

FATİH’TEKİ SURİYELİLER TÜRK VATANDAŞLARI İLE İLİŞKİ KURMAKTAN KAÇINIYOR VE ÇOĞUNLUKLA SURİYELİ ESNAFTAN ALIŞVERİŞ YAPMAYI TERCİH EDİYOR

Yapılan gözlemlere dayanarak Suriyeliler sosyal olarak kendi alışkanlıklarını yaşadıkları mahallelerde yaratmışlar ve kültürlerini bu mahallelerde kümelenerek yeniden üretmişler. Suriyelilerin yoğunluklu olarak yaşadıkları mahallelerin “Küçük Suriye” ya da “Suriye Çarşısı” olarak bilinmesi de bunun en önemli göstergeleri arasında.

Fatih’te Suriyeliler, Türkçe konuşmayı tercih etmiyor, Türk vatandaşları ile ilişki kurmaktan kaçınıyor ve çoğunlukla Suriyeli esnaftan alışveriş yapmayı tercih ediyorlar. Suriyelilerin yoğunluklu olarak yaşadıkları mahallelerde yaşayan Türk esnafları ve ilçe sınırlarında yaşayan Türkler, Suriyelilerin sadece kendi dillerini konuştuklarını ve mahallelerde esnaf işletmesi olan Suriyelilerden alışveriş yaptıklarını anlatıyor. Bu durumun mahallenin eski Türk sakinlerinin yerleşim yerlerini terk etmelerinde önemli bir etken olduğu da vurgulanıyor.

Örneğin Akşemsettin Mahallesi’nde Suriyeli esnaf sayısının fazla olması ve Suriyelilerin yalnızca buralardan alışveriş yapması, Türklerle Suriyeliler arasında gerginliğe yol açan unsurlardan biri. Yapılan görüşmelere göre bu işletmelerin neredeyse yarısının ruhsat sorunu yaşadığı ve bu durumun Suriyeli işletmeler tarafından fiyatların rahatlıkla manipüle edilebildiği anlamına geldiği belirtilmiş.

Fatih ilçesinde Türkler Suriyeliler ile birlikte yaşamaktan mutlu olmadıklarını belirtirken, Suriyelilerin tamamı, Türklerle birlikte yaşamaktan mutlu olduklarını söylüyor.

Türklere mutlu olmama nedenleri sorulduğunda neredeyse tamamı, Suriyelilerin kendilerinden daha fazla haklara sahip olduklarını, ifade etmiş. Bu hakların içeriği sorulduğunda Türk vatandaşları, Suriyelilerin sağlık, gıda, parasal yardım gibi hizmetlere erişimlerinin kendilerine göre daha kolay ve yüksek oranda olduklarını belirtiyor. Türk vatandaşları ayrıca Suriyelilerin ülke genelinde suç oranlarını artırdığı ve huzursuzluk yarattıklarını vurguluyor.

SUÇ ORANLARI GEÇMİŞ YILLARA GÖRE DÜŞÜK

Fatih İlçe Emniyet Müdürlüğü ile yapılan görüşmeler de ise Fatih ilçesinde Suriyelilerden kaynaklı suçların önceki yıllara oranla azaldığını göstermekte. Emniyet Müdürlüğü yetkililerinin vermiş olduğu bilgiye göre önceki yıllarda Suriyelilerden kaynaklı suç oranının yüzde 40 civarında olduğu, son 1 yıldır suç oranlarında düşüş yaşandığı belirtilmiş.

Yine Emniyet yetkililerinin vermiş olduğu bilgiye göre 2018 yılında Fatih ilçesinde suçların %70’inin yabancı uyruklu kişiler tarafından işlendiği, suçların en çok silah kaçakçılığı, uyuşturucu ticareti ve kapkaç alanlarında yoğunlaştığı belirtilmiş.

İşlenen suçların yüzde 40’ının Cezayirliler tarafından silah kaçakçılığı, yüzde 20’sinin İranlılar tarafından uyuşturucu ticareti ve yüzde 10’unun Suriyeliler tarafından kapkaç, yaralama, hırsızlık ve uyuşturucu kaçakçılığı kapsamında gerçekleştirildiği ifade edilmiş.