Yaş Sınırı, Maaş Hesaplaması... Emeklilik Reformu Nasıl Olacak?

En düşük emekli aylığına yapılan 2 bin 500 liralık zam hayal kırıklığı yaratırken, emeklilik sisteminde yapılacak reformla ilgili detaylar belli oluyor. 2008 sonrası sigortalı olanların emeklilik hesaplamasında nasıl değişiklikler yapılacağı, maaşlarda artış olup olmayacağı ve yaş sınırı gibi ayrıntılar konuşulmaya başladı.

En düşük emekli aylığının 12 bin 500 liraya yükseltilmesi tepki çekerken, bu düzenlemenin de yer aldığı vergi paketini TBMM Başkanlığına sunan AK Parti Grup Başkanı Abdullah, emeklilik sistemiyle ilgili kapsamlı değişiklik yapılacağını açıkladı.

Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan da, Kıbrıs Barış Harekatı’nın 50. yılı dolayısıyla gittiği KKTC’den dönüşte bir gazetecinin “Basına yansıyan bazı haberler var, emeklilik sisteminde köklü değişiklik içeren yeni bir hazırlık yapılıyor diye. Bu konuyla ilgili görüşlerinizi öğrenebilir miyiz?” sorusunu şöyle yanıtladı:

“Biz ölçüyoruz, biçiyoruz. Nasıl bu işi ekonomik dengeleri bozmayacak biçimde götürürüz? Buna bakıyoruz, adımlarımızı da buna göre atıyoruz. Onun için de yeni yasama döneminde inşallah bu konuyu gündeme alacağız. O şekilde de yola devam edeceğiz. Grup başkanımız ne açıkladıysa gündemimizde o konular var, gerisi söylentiden ibaret.”

2008'DEN SONRA YENİDEN

2024-2026 yıllarını kapsayan Orta Vadeli Program’da (OVP) da 2024 yılının 3. çeyreğinde “Sosyal güvenlik sisteminde kişilerin daha çok istihdamda kalmasını teşvik eden, hakkaniyeti ve aktüeryal dengeyi önceleyen düzenlemelerin hayata geçirilerek sistemin mali sürdürülebilirliğinin güçlendirileceği” belirtildi.

OVP’de ayrıca sosyal yardım sisteminin gözden geçirilerek, işgücüne katılıma mani olmayacak şekilde bütünleşik bir yapıda aile odaklı ve fert başına asgari bir geliri garanti edecek şekilde yeniden kurgulanarak Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Fonu kaynaklarının daha etkin kullanımının sağlanacağı ifade edildi.

ÜÇ FARKLI YÖNTEMLE HESAPLAMA

Türkiye en son 2008 yılında sosyal güvenlik reformu gerçekleştirdi. Aradan 16 yıl geçtikten sonra yeniden reform ihtiyacı ortaya çıktı. Bunun neden kaynaklandığını da Habertürk’ten Ahmet Kıvanç anlattı.

Türkiye’de emekli aylığı 2000 öncesi, 2000-2008 arası ve 2008 sonrası olmak üzere sigortalı hizmetlerin geçtiği dönemlere göre üç farklı yöntemle hesaplanıyor.

Emekli aylığı hesaplanırken dikkate alınan iki temel parametre var. Bunlardan birincisi prime esas kazancın tutarı, ikincisi ise aylık bağlama oranı (ABO).

Tüm çalışma yaşamı boyunca Sosyal Güvenlik Kurumu’na (SGK) bildirilen prime esas kazancın güncel değeri 2000 öncesi dönem için gösterge sistemine göre hesaplanıyor. Gösterge sisteminde memur maaş katsayısı dikkate alındığı için kazancın güncel değeri yüksek oluyor.

2000-2008 arasındaki prime esas kazançlar tüketici fiyat endeksindeki (TÜFE) artışın yüzde 100’ü ile milli gelirdeki artış hızının yüzde 100’ünün toplamından oluşan güncelleme katsayısı ile hesaplanıyor. 2008 sonrasındaki prime esas kazançlar ise TÜFE’deki artışın yüzde 100’ü ile milli gelirdeki artış hızının yüzde 30’unun toplamından oluşan güncelleme katsayısı ile hesaplanıyor.

EN AVANTAJLI DÖNEM 2000 ÖNCESİ

Memur maaşları enflasyonun üzerinde artmış olduğu için 2000 öncesi en avantajlı dönemi oluşturuyor. Güncelleme katsayısında milli gelirdeki artış hızının tamamının dikkate alınması nedeniyle 2000 – 2008 arası avantajın azaldığı dönemi oluşturuyor. Güncelleme katsayısında milli gelirdeki artış hızının sadece yüzde 30’unun dikkate alındığı 2008 sonrası ise en dezavantajlı dönemi oluşturuyor.

Kazançların güncel değerinin bulunması konusundaki bu değişiklikler, çalışma yaşamı boyunca SGK’ya yatırılan kazançların güncel değerini düşürdü. Örneğin hayatı boyunca hep asgari ücretin 2 katı tutarında ücretle çalışan birinin emekli aylığı hesaplanırken ortalama aylık kazancı 20.034 TL’ye düşüyor. Oysa asgari ücretin iki katı şu an 40.005 TL düzeyinde bulunuyor. Bu örnek, tüm ücret düzeyleri için geçerli.

Aylık bağlama oranı (ABO) önce 2000’de, sonra da 2008 yılında indirildi. 2000 yılından önce ABO, ilk 5000 gün için yüzde 60, 5000 günden sonraki her 240 gün için ilave yüzde 1 oranında uygulanıyordu. 9000 gün prim ödeyen bir kişinin aylık bağlama oranı yüzde 76.7 idi.

2000-2008 Eylül arasındaki dönemde ABO, toplam prim ödeme gün sayısının ilk 3600 gününün her 360 günü için yüzde 3.5, sonraki 5400 günün her 360 günü için yüzde 2, 9000 günden sonraki her 360 gün için yüzde 1.5 olarak uygulandı. Böylece, 9000 gün prim ödeyen bir çalışanın aylık bağlama oranı yüzde 65’e geriledi.

2008'DEN SONRA AYLIKLARDA DRAMATİK AZALMA

Ekim 2008’den sonra ise çalışılan her yıl için yüzde 2 oranı uygulanmaya başladı. Böylece 9000 gün (25 yıl) primi bulunan kişilerin aylık bağlama oranı yüzde 50’ye düşürüldü.

Hem ortalama aylık kazancın güncel değerinin hem de aylık bağlama oranının düşmesi emekli aylıklarında dramatik azalmaya yol açtı.

Toplam 25 yıl (9000 gün) hizmeti bulunan, ortalama aylık kazancı 40.005 TL, ABO’su yüzde 76,7 olan kişiye 2000 öncesi sisteme göre 30.680 TL emekli aylığı bağlanırken, aynı kişi yeni sistemde 10.017 TL aylık ile karşı karşıya kalabiliyor.

Emekli aylığı bağlanırken her dönem için uygulanan alt sınır da dikkate alınıyor. Alt sınır 2000 öncesinde en düşük göstergenin yüzde 70’i, 2000 – 2008 arasında asgari ücretin yüzde 35’i, 2008 sonrasında ise yukarıda anlatılan sisteme göre hesaplanan “ortalama aylık kazancın” yüzde 35’i olarak uygulanıyor. Hayatı boyunca asgari ücret ile çalışan bir kişinin ortalama aylık kazancının bugünkü asgari ücretin yarısı düzeyinde olduğunu dikkate alırsak, bu durumdaki kişiler için alt sınır aylığı 2008 sonrasında 3.500 TL’ye düşmüş bulunuyor.

Asgari ücret ve buna yakın ücretle çalışanların 2008 sonrası prim günleri arttıkça emekli aylığı azalıyor. Buna karşılık, yüksek ücretle çalışanların 2008 sonrası prim günlerinin artması emekli aylığını da artırıyor.

2019'DAN SONRA EMEKLİLER ARASINDA EŞİTSİZLİK

AK Parti hükümetlerince geçmiş yıllarda emeklilere yönelik ilave artışlar genellikle seyyanen artış şeklinde yapıldı.

2019 yılında ise 5510 Sayılı Kanun’a eklenen Ek Madde 19 uyarınca, en düşük emekli aylığı 1000 TL olarak belirlendi. TBMM’deki kanun teklifi ile bu tutar 12.500 TL’ye çıkacak. Beş yıllık dönemde 12,5 kat arttı.

Bu uygulama sonucu 3600 prim günü çalışanla 9500 prim günü çalışanların emekli aylığının aynı düzeye gelmesi, emekliler arasında eşitsizliğe yol açtı. Sosyal güvenlik sisteminin en temel kurallarından biri olan nimet – külfet dengesi bozuldu. Prim günü ile emekli aylığı arasındaki bağ ortadan kalktı.

KÖK AYLIKLARDA ARTIŞ İKİ YILI BULUR

Sosyal güvenlik sisteminde nimet – külfet dengesini gözeten, prim günü ile emekli aylığı arasında bağı yeniden sağlayan, hakkaniyetli bir düzenleme yapılabilmesi için 2008 öncesi ve sonrasını kapsayacak şekilde emekli aylığı bağlama oranları ve güncelleme katsayılarının yeniden belirlenmesi gerekiyor. Böyle bir değişiklik mevcut tüm emeklilerin kök aylıklarının artırılması anlamına geliyor. Dezenflasyon programının uygulandığı bir dönemde bütçeye yük getirecek böylesi bir düzenlemenin hemen hayata geçirilmesi zor görünüyor. Kapsamlı bir çalışmayı gerektirdiği hususu da gözetilerek kök aylıklarda artış sağlayacak düzenlemenin hayata geçmesinin bir iki yılı bulacağı tahmin ediliyor.

Sosyal güvenlik sisteminde en acil düzenleme ihtiyacı en düşük emekli aylığı alanlar için bulunuyor. Her 6 ayda bir en düşük emekli aylığını artırmak zorunda kalmamak için tek geçim kaynağı emekli aylığından ibaret olanlarla ilgili bir sosyal yardım programı tartışılıyor. Almanya başta olmak üzere birçok ülkede uygulanan modelde, emekli aylığından başka geliri olmayanlara kira yardımı ve düzenli sosyal yardımlar yapılıyor. En düşük emekli aylığının 6 ayda bir artırılması ihtiyacını ortadan kaldırmak için düşünülen sosyal yardımın hak temelli olması, kime hangi koşulda sosyal yardım verileceğinin kanunla belirlenmesi gerekiyor.

EMEKLİLİK YAŞI 65'E ÇIKIYOR

Sosyal güvenlik sisteminde değişiklik yapılırken emeklilik yaşında bir artış beklenmiyor. Çünkü emeklilik yaşı kademeli olarak önümüzdeki süreçte 65’e çıkacak. Şu an çalışma hayatında olan bazı kişiler için emeklilik yaşı 65’e çıkmış bulunuyor.

Emeklilikte yaşa takılanlar (EYT) düzenlemesiyle ilk defa sigortalı çalışmaya 8 Eylül 1999 tarihinden önce başlayanlar için emeklilikte yaş koşulu kaldırıldı.

İlk defa sigortalı çalışmaya 8 Eylül 1999 – 30 Nisan 2008 tarihleri arasında başlayan kadınlar 58, erkekler 60 yaşında emekli olacaklar.

İlk defa sigortalı çalışmaya 30 Nisan 2008 tarihinden sonra başlayanlar 31 Aralık 2035 tarihine kadar 4/1-a (işçi) statüsünde 7200 prim gününü, 4/1-b (esnaf) ve 4/1-c (memur) statüsünde çalışanlar ise 9000 prim gününü tamamladıkları takdirde kadınlar 58, erkekler 60 yaşında emekli olabilecekler.

Söz konusu prim gününü 2035’ten sonra tamamlayanların emeklilik yaşı ise geciktikleri her 2 yıla karşılık bir yıl artacak. Prim gününü 1 Ocak 2044’ten sonra tamamlayan erkekler ile 1 Ocak 2048’den sonra tamamlayan kadınlar 65 yaşında emekli olabilecekler.

İlk defa sigortalı çalışmaya 2019 yılında başlayan erkekler esnaf ve memur statüsünde hiç ara vermeden 25 yıl (9000 gün) çalıştıklarında 9000 prim gününü 2044’te tamamlayacaklar. 2024 yılında çalışmaya başlayan erkekler de işçi statüsünde hiç ara vermeden 20 yıl (7200 gün) çalıştıklarında prim gününü yine 2044’te tamamlayabilecekler. Her iki gruptaki erkekler 65 yaşında emekli olacaklar.