Araştırma: Türkiye’deki yabancılar (1) Suriyeliler kim, neden buradalar ve ne zaman gidecekler?

2010 yılının sonlarından başlayarak günümüze kadar Türkiye, en çok göç alan ülkelerden biri. Göç hareketi başladığından beri ama özellikle de son üç yıldır Türkiye’de siyaseten ve toplumsal olarak en çok tartışılan konulardan biri Suriyeliler oldu.

Bu haber dizisinde Türkiye’deki Suriyelilerin kim olduklarını, neden buraya geldiklerini ve gerçekten ülkelerine geri dönme şanslarının olup olmadığını incelemeye çalışacağız. Başta Türkiye’de yaşayan Suriyelilerin hangi bölge ve şehirlerde ne yoğunlukta yaşadıklarını, yaş, cinsiyet, eğitim, iş gibi demagojik dağılımlarını ve Türkiye’deki göçmen karşıtlığının nedenlerini uzman isimlerle ve raporlarla anlatmaya çalışacağız.

Bu konularda araştırma hazırlamış başta Göç İdaresi Başkanlığı verilerine, Birleşmiş Milletler Komisyonu’nun hazırladığı raporlara ve Prof. Dr. Murat Erdoğan’ın her sene güncellenen ‘Suriyeliler Barometresi’ araştırmasından yararlanacağız.

Haber dosyamızın bu bölümünde demografik özelliklerini anlatmaya çalışacağız.

‘‘TÜRKİYE’DE MÜLTECİLERİN YÜZDE 1,36’SI GEÇİCİ BARINMA MERKEZLERİNDE YAŞIYOR’'

İlk Suriyeli sığınmacı kafilesi, 29 Nisan 2011’de 252 kişi olarak Türkiye’ye geldi. Ekim 2011 Türkiye’deki Suriyeliler için fiili “Geçici Koruma” uygulaması başladı. Geçici Koruma statüsü Ekim 2014’de resmiyet kazandı. Suriye ile 911 km’lik sınırı olan Türkiye’de kamplarda yaşayan Suriyelilerin sayısı (Geçici Barınma Merkezleri) 15 Haziran 2023 tarihi itibarıyla 61 bin 300 kişi olarak açıklandı.

Türkiye’de mültecilerin yüzde 1,36’sı Geçici Barınma Merkezleri’nde yaşarken kalan büyük çoğunluk 81 ilde kent içi, kent çevresi ve kırsal bölgelerde toplum ile iç içe yaşıyor.

HEM TÜRKİYE HEM DE SURİYE İÇİN ÖNEMLİ BAZI DÖNÜM NOKTALARI

-16 Aralık 2013: Türkiye Cumhuriyeti ile Avrupa Birliği arasında İzinsiz İkamet Eden Kişilerin Geri Kabulüne İlişkin Anlaşma imzalandı. Bu anlaşma imzalandığında Türkiye’deki bir buçuk milyon Suriyeli vardı.

-11 Haziran 2014: IŞİD, T.C. Musul Başkonsolosluğunu ele geçirdi

-28 Haziran 2014: IŞİD, İslam Devletini ve Hilafetini ilan etti

-Kasım 2014: IŞİD’in Kobani’ye saldırısı gerçekleşti. Ocak 2015 tarihinde Türkiye’deki Suriyeli sayısı 2.503.549’a çıktı.

-18 Mart 2016: AB-Türkiye Mutabakatı imzalandı. Atılan imzalardan kısa bir süre sonra Türkiye’deki Suriyeli sayısı 2 milyon 834 bin 441 oldu.

-Aralık 2020: 911 km’lik Türkiye-Suriye sınırına örülen 837 km uzunluğundaki duvar tamamlandı. 31 Aralık 2020 itibariyle mülteci sayısı 3 milyon 641 bin 370’e varmıştı.

TÜRKİYE’DEKİ SURİYELİLER KİM?

Göç İdaresi Başkanlığı’nın yayınladığı verilere göre, Suriyeli erkekler toplam Suriyeli sayısının yüzde 52,64’ünü oluşturuyor. Suriyeli kadınların oranı ise yüzde 47,36. Suriyeli erkeklerin sayısı Suriyeli kadınların sayısından 176 bin 746 kişi fazla. Erkek-Kadın sayısı arasındaki en büyük fark 38 bin 548 kişi ile 25-29 yaş aralığında. 45 üzeri yaş aralığının çoğunda ise kadınların sayısının erkeklerden daha fazla olduğu görülüyor.

Bu çarpıcı demografik farklılık, Suriye’de kalmaları halinde yüksek ihtimalle savaşan taraflardan birinde yer almaları gereken Suriyeli genç erkeklerden kaynaklanıyor olabilir. Suriye’deki savaşı kendi savaşları olarak görmeyen ve askere gitmemek (ya da muhalif grupların tarafında olmamak) için ülkelerini terk eden bu genç erkek grup sadece Türkiye’de değil, diğer ülkelerde de benzer bir demografik durum ortaya koyuyor.

Türkiye’de genç nüfus olarak tanımlanan 15-24 yaş aralığında ise 636 bin 734 Suriyeli bulunuyor. Suriyeli genç nüfusun toplam Suriyeli sayısındaki oranı yüzde 19. 10 yaşın altındaki Suriyelilerin sayısı ise 994 bin 255 (yüzde 29,67).

Türkiye’de bulunan Suriyelilerin yaş ortalaması 22.

Türkiye’de 2011 sonrasında doğan Suriyeli bebek sayısı her geçen gün artıyor. Yeni doğan bebek sayısı özellikle 2016 sonrasında hızlandı. T.C. Sağlık Bakanlığı’nın resmi verilerine göre 2011-2021 arasında Türkiye’de dünyaya gelen Suriyeli bebek sayısı 750 bini aştı. Suriyeliler içinde 0-9 yaş arasında yer alan ve büyük bölümü Türkiye’de doğmuş olan bebek ve çocukların sayısı 31 Aralık 2021 itibarı ile 511 bini 0-4, 571 bini 5-9 yaş grubunda olmak üzere 1 milyon 83 bin. 0-9 yaş grubundaki bebek ve çocukların yaklaşık yüzde 75’i Türkiye doğumlu.

Cumhurbaşkanı Erdoğan, Cenevre’de 17 Aralık 2019’da düzenlenen Küresel Mülteci Forumu’nda yaptığı konuşmada son 8 yılda ülkemizde 516 bin civarında Suriyeli bebeğin dünyaya geldiğini ifade etmişti.

“TÜRKİYE’DEKİ SURİYELİLER, TÜRKİYE ORTALAMASININ OLDUKÇA GERİSİNDE BİR EĞİTİM ORTALAMASINA SAHİP”

Türkiye’deki Suriyelilerin yüzde 86,9’u 4 sektörde (imalat yüzde 48,2, ticaret ve konaklama yüzde 17,7, inşaat yüzde 13,2, tarım yüzde 7,8) çalışıyor.

Suriyeliler, Türkiye ortalamasının oldukça altında bir eğitim seviyesine sahip. Bazı kapsamlı saha çalışmalarında da (örneğin “Suriyeliler Barometresi”) Suriyeliler arasında okur yazar olmayanların oranı yüzde 18.5 olarak tespit edildi. Okul diploması olmadığı halde okuma yazma bilenlerin oranı ise yüzde 11.8. Bu araştırmaya göre Suriyeliler içinde okul görmemişlerin oranı yüzde 30 civarında.

Kalkınma Bakanlığı tarafından Suriyelinin ilk kayıt verileri kullanılarak oluşturulan araştırmada, Türkiye’de bulunan Suriyelilerin yüzde 33’ünün okur yazar olmadığı, yüzde 13’ünün ise okur-yazar olsa da herhangi bir okul diplomasına sahip olmadığı söyleniyor.

Yine benzer bir biçimde AFAD ve Dünya Sağlık Örgütü (WHO) işbirliğinde yapılan “2016 Türkiye’deki Suriyeli Mültecilerin Sağlık Durumu Araştırması” çalışmasında da resmi eğitimi olmayan Suriyelilerin oranı yüzde 14.9, ilkokuldan az eğitimi olanların oranı ise yüzde 14.3 olarak tespit edildi. Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü’nün 2018 çalışmasında ise eğitimi olmayan ya da ilkokulu bitirmemiş Suriyelilerin oranı erkekler içinde yüzde 35, kadınlar içinde ise yüzde 40 olarak belirlendi.

“KİLİS İL BAZINDA NÜFUSUNA ORANLA EN FAZLA SURİYELİ BARINDIRAN ŞEHİR”

En fazla Suriyeli barındıran il, 534 bin 223 ile İstanbul. İstanbul’daki kayıtlı Suriyelilerin İstanbul nüfusuna oranı yüzde 3,56. Sayısal olarak İstanbul’u takip eden Gaziantep’te 460 bin Suriyeli (nüfusun yüzde 21,73’ü), Hatay’da 435 bin Suriyeli (nüfusun yüzde 24,55’i) ve Şanlıurfa’da 427 bin Suriyeli (nüfusun yüzde 20,29’u) yaşıyor.

Kilis il bazında nüfusuna oranla en fazla Suriyeli barındıran şehir. Kilis’in yerel nüfusu 141 bin, Suriyeli sayısı 106 bin. Yani nüfusun yüzde 75,59’sına denk gelen bir Suriyeli nüfusu var.

15 Haziran 2023 tarihi itibarıyla şehirlerde yaşayan Suriyeli sayısı 3 milyon 290 bin 282 kişi olarak açıklandı. Şehirlerde yaşayan Suriyeli sayısı geçen aya göre 28 bin 996 kişi azaldı. Suriyelilerin yüzde 98,17’si şehirlerde yaşıyor.

Yabancıların yoğun olarak yaşadığı Ankara, Antalya, Aydın, Bursa, Çanakkale, Düzce, Edirne, Hatay, İstanbul, İzmir, Kırklareli, Kocaeli, Muğla, Sakarya, Tekirdağ ve Yalova ile diğer şehirlerdeki toplam 1.169 mahalle her türlü statüden tüm yabancıların başvurularına kapalı. Bu yerlere sadece Suriyeliler değil, hiçbir uyruktan yabancı kabul edilmiyor.

Türkiye’deki Suriyelilerin yüzde 97’sinden fazlası artık bütün bölgelere yayılmış şekilde “kent mültecileri” olarak Türkiye toplumu ile bir arada yaşıyor.

“SURİYE’YE GERİ DÖNEN SURİYELİLERİN YARISINDAN FAZLASI TEKRAR TÜRKİYE’YE GELİYOR”

Tüm bu verilere bakıldığında Türkiye’de geçici koruma altındaki Suriyelilerin geri dönüşü konusunda bir azalma yaşanmadığını da görülüyor. Tam tersine bu sayılar yüksek bir artışı ortaya koyuyor.

Türkiye’den gönüllü geri dönüş belgesini imzalayıp ayrılanların yarısından fazlası Türkiye’ye geri dönüyor. Gönüllü geri dönüş yaptıktan sonra Türkiye’ye geri gelenlerin geçici koruma statüsü ile kayıtlarının yenilenmesi söz konusu olamadığı için ciddi sorunlar yaşanmaya başlanınca İçişleri Bakanlığı Göç İdaresi Genel Müdürlüğü İl Göç Müdürlüklerine bir yazı göndererek, “gönüllü geri dönüş ile ülkesine gittikten sonra Türkiye’ye geri dönenlerin geçici koruma kayıtlarının yeniden aktifleştirilmesi” talimatını vermişti. Bu talimatın ise pratikte ne kadar uygulandığı konusunda şüpheler var; fakat bununla ilgili herhangi bir araştırma veya veri yok.

SURİYELİ MÜLTECİLER TÜRK VATANDAŞLIĞI HAKKINDA NE DÜŞÜNÜYOR?

Mültecilerle Dayanışma Derneği’nin Türkiye’deki Suriyelilere “Türkiye vatandaşlığı ile ilgili ne düşündüklerini” sorduğu araştırmada yer alan verilere göre, görüşülen kişilerin yüzde 88’i Türk vatandaşı olmak istiyor. Araştırma için görüşülen odak grubunun yüzde 54,5’ini kadınlar, yüzde 45,5’ini erkeklerden oluşuyor. Suriyelerinin sadece yüzde 10’u Türk vatandaşlığını istemiyor.

Türk vatandaşlığı için en sık ifade edilen sebep, çalışma iznine sahip olmak. İkinci olarak da eğitim ve sağlık hizmetlerine erişim hakkı geliyor.

Türk vatandaşı olmak isteyen kişilerin yüzde 47,7’si eşit muamele görmek istedikleri için Türk vatandaşı olmak istiyor. Bu istek daha çok kadınlar tarafından dile getiriliyor. Ayrıca görüşülen kişilerin yüzde 65’i Türk vatandaşlığı için kriterlerin olmasına karşı.

*Haber serimizin ikinci bölümünde Türkiye’de geçici koruma altında olan Suriyeli kadınlar ve seks işçiliği konusundaki araştırmaları haberleştireceğiz.

Kaynak: Gerçek Gündem