SARS-Cov-2 Koronavirüs aşısı ne zaman hazır olacak ve nasıl çalışacak?

Şu anda SARS-CoV-2 için onaylanmış bir aşı bulunmuyor. Her ne kadar çok sayıda firma, geliştirmekte oldukları aşı adaylarını ilan etmiş olsalar da şu anda süregelen salgında aşıların önemli bir rol oynama ihtimali oldukça düşük.

Amerika Birleşik Devletleri'nde aşı adaylarının birkaç hafta içinde uygun klinik-öncesi, klinik, denetim ve üretim süreçlerinden geçmesi mümkün değil. Tipik olarak, salgın olmayan durumlarda bir aşının üretimi 1 milyar dolar civarında bir masrafa sahip ve çoğu zaman onaylanması için birçok yıl geçmesi gerekiyor (Dunn, 2020). Bunu demişken, bir salgın sırasında bu süreçte bazı gevşemeler yaşanabiliyor ve daha uygun aşı adaylarının giderek artan hızlarda üretimini sağlayan platform teknolojilerini geliştirme konusunda da giderek iyileşiyoruz.

Küresel olarak SARS-CoV-2 teröpatik süreci içinde 15 potansiyel aşı adayı var (Pang, vd. 2020). Bu adaylar çok sayıda değişik teknoloji kullanıyor ve bunlar arasında mesajcı RNA (mRNA), DNA-temelli, nanoparçacık, sentetik ve modifiye edilmiş virüs-benzeri parçacıklar bulunuyor.

Bunlar arasından en olası 2 adaydan biri Inovio Pharmaceuticals, diğeri ise Moderna Therapeutics (NIAID işbirliği ile) üretilmekte. Bunların her ikisi de "platform teknolojileri" adı verilen şemsiye bir terim altında kalan spesifik mekanizmalara dayanıyor. Bir diğer deyişle her iki aşı içinde de bir çeşit birincil nükleik yapı (bu durumda RNA veya DNA) bulunuyor ve bu nükleik yapı, ilgi duyulan virüse ait özel gen dizilerini içerebilecek düzeyde esnek yapıda. Bu sayede söz konusu yapı, birçok farklı virüse uygun olacak biçimde adapte edilebiliyor. Bunlara "platformlar" deniyor, çünkü SARS-CoV-2 gibi yükselen virüslere karşı aşı adayı üretme sürecini daha verimli hale getiriyorlar.

Her iki aday da kısmen de olsa Epidemik Hazırlık İnovasyonları Koalisyonu (CEPI) tarafından maddi olarak destekleniyor. CEPI, devlet, özel, filantropik ve sivil tolum örgütlerinin işbirliğiyle kurulmuş küresel bir ortaklık. Bunların hepsi, yükselen bulaşıcı hastalıklara karşı üretilen aşıların geliştirilme sürecini hızlandıracak ve salgınlar sırasında bu aşıları erişilebilir kılacak kaynaklara sahipler. Aşı adaylarının birçoğunun Faz-1 Klinik Deneylere başlaması en azından 1 yıl alacak olsa da, CEPI tarafından desteklenenler bu süreci daha hızlı bir şekilde atlatabilirler (Pang, vd. 2020).

Inovio aşısı DNA-temelli bir aşı (Pang, vd. 2020). Şu anda klinik-öncesi geliştirme aşamasında bulunuyor ve Faz-1 testlerinin başlaması için daha birkaç ay gerekiyor. Faz-1 Klinik Deneyleri sırasında genellikle 20-100 adet sağlıklı insan denek üzerinde aşı test ediliyor ve bu sayede aşının güvenliği ve ideal dozu tespit edilebiliyor.

Moderna-NIAID aşısı ise bir mRNA aşısı. Tipik olarak mRNA aşıları içinde hedef antijen için bir açık okuma çerçevesi (İng: "open reading frame" veya kısaca ORF) ve terminal çoklu-(Adenin) kuyruğa sahip bir okunmamış bölge (UTR) bulunuyor. Teorik olarak, aşının verilmesinden sonra mRNA aşıları okunarak bir antijenin üretilmesini sağlıyor ve bu antijen bir savunma tepkisini tetikliyor (Zhang, vd. 2019).

Yakın geçmişte Moderna aşı üretimini hızlandırdı ve aşısını NIAID'e göndererek Faz-1 deneyler için işlemleri başlattı. Hedef, aşıların güvenliğini ve immünojenesitesini (savunma tepkisi üretebilirliğini) test edebilmek. Bu deneyin Nisan 2020'nin sonunda başlaması ve ön sonuçların Temmuz veya Ağustos 2020 gibi alınması bekleniyor (Loftus, 2020). Ocak 2020'de Çinli bilim insanları tarafından virüsün genetik dizisinin tamamlandığını öğrendikten sonra Moderna'nın aşıyı bu kadar kısa sürede geliştirip üretime hazırlaması olağanüstü bir başarı. NIAID Başkanı Dr. Anthony Fauci'nin söylediğine göre, 2002 yılında Çin'de görülen SARS-CoV salgını sırasında NIAID'in işlevsel bir aşıyı insan deneylerinin ilk fazına uygun hale gelecek biçimde üretmesi 20 ay almıştı (Loftus, 2020).

Buna rağmen Moderna'nın aşı adaynının SARS-CoV-2'ye karşı etkili olacak düzeyde bir savunma tepkisi yaratıp yaratmayacağı belli değil. Gen-bazlı platform teknolojilerinin başarısı, viral genomun belirli segmentlerini hedef alma becerisine bağlıdır. Bu sayede konakta savunma tepkisi tetiklenebilir. Her ne kadar savunma tepkisini tetikleyen gen dizileriyle ilgili eğitimli tercihlerde bulunabiliyor olsak da, yaptığımız tercihin gerçekten de optimal dizi olup olmadığı insan deneyleri tamamlanana kadar belirlenemiyor (Loftus, 2020). Ayrıca bu gen-bazlı teknolojiyi kullanan, onaylanmış bir insan aşısı bulunmadığı için, bu tarz bir aşının da herhangi bir öncülü bulunmuyor. Virolog Dr. Jose Esparza, Moderna'nın aşı adayıyla ilgili olarak şunları söylüyor:

RNA aşısının bu kadar hızlı üretilebilmesi harika! Ancak klinik-öncesi deneyler, insanları içeren ve ufak çaplı Faz-1 deneylere geçmeden önce aşının güvenliğini tespit edebilmek açısından büyük öneme sahip. Bağlanmanın yaşanıp da antikorların nötralize edilmediği durumlarda potansiyel olarak tetiklenebilen "Antikora Bağlı Bulaşıcılık Artışı" olgusuna ek olarak dikkat edilmeli.
Gerçekten de, bir aşının hızlı bir şekilde üretilip, hızla Faz-1 Klinik Deneylerin yapılabiliyor olması, aşının işlevsel olacağını garanti etmiyor. İnsan deneyleri tamamlanana kadar Moderna ve NIAID tarafından seçilen gen dizilerinin yeterli savunma sistemi tepkisini tetikleyerek savunma sağlayıp sağlayamadığını bilemeyeceğiz. Ve hatta ilk deneyler umut verici sonuçlar verse bile, aşının halk arasında genel geçer olarak kullanılabilirliği, ileri faz deneylerin ve yasal düzenlemelerin gerekmesinden ötürü 2021'den erken olmayabilir.

Şu ana kadar SARS-CoV-2'ye karşı en iyi koruma, CDC gibi güvenilir kaynaklardan gelen bilgilerdir: hastalarla yakın temastan kaçının; gözünüze, burnunuza, ağzınıza dokunmayın; hastaysanız evden çıkmayın; öksürürken ve hapşırırken bir mendil kullanın ve sonrasında mendili çöpe atın; sık sık dokunduğunuz yüzeyleri dezenfekte edin ve temizleyin; eğer hastalık semptomları gösteriyorsanız maske takın (sağlıklıysanız maske takmanıza gerek yok).

(Evrim Ağacı)